Η λαϊκή τέχνη της υφαντικής στην Αρναία από το 1760!

Τα υφαντά της Αρναίας φιλοξενήθηκαν στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών της Θεσσαλονίκης που ΄έγινε από 27 Ιουνίου έως 17 Αυγούστου 2003 σε έκθεση με την επωνυμία “Λαϊκές ζωγραφιές σε στημόνι” με πρωτοβουλία του δήμου Αρναίας με δήμαρχο τον αείμνηστο Γιώργο Κατσιαμούρη και Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου τον Μπρούζο Στέργιο

Το ΕΡΓΟΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ σας παρουσιάζει το βιβλίο του Τελλογλείου Ιδρύματος ”Λαϊκές ζωγραφιές σε στημόνι” απο το Αρχείο του Στέργιου Μπρούζου

H ανακάλυψη, διάσωση και ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ανήκουν στους κύριους στόχους του Τελλογλείου Ιδρύματος. Η οργάνωση της έκθεσης Λαϊκές Ζωγραφιές σε Στημόνι αποτελεί μια προσπάθεια να παρουσιαστεί στο ευρύτερο κοινό ένας άγνωστος θησαυρός της τοπικής μας παράδοσης, μια σειρά υφαντών των αρχών του προηγούμενου αιώνα που βρίσκονται «κρυμμένα» σε σεντούκια και νοικοκυριά των παλιών οικογενειών της γειτονικής Αρναίας.

Η ελληνική παραδοσιακή υφαντική αποκαλύπτεται μέσα από ένα ανεξάντλητο πλούτο εικόνων, μοτίβων και χρωμάτων που φανερώνουν τις απεριόριστες δυνατότητες που έχει η φαντασία των λαϊκών δημιουργών. Θεματολόγιο παρμένο από την καθημερινότητα αλλά και τον μύθο, χρώμα- τα που κάποτε ξαφνιάζουν με την σχεδόν εξπρεσιονιστική τους τόλμη και συνθέσεις που απηχούν τον ιδιαίτερο τρόπο που έχει η λαϊκή τέχνη να αφομοιώνει και να αξιοποιεί τα όποια πρότυπα επιλέγει ως υλικό αφετηρίας ή έμπνευσης, απαρτίζουν μια ιδιόμορφη και συναρπαστική περιδιάβαση στον κόσμο της λαϊκής υφαντικής.

Πρόκειται για μια τέχνη κατεξοχήν γυναικεία, όπου κάθε υφάντρα, ώς Εργάνη, Αράχνη ή Πηνελόπη μας ταξιδεύει με το έργο των χεριών της σε έναν κόσμο καθαρό, πολύχρωμο, αισιόδοξο και δημιουργικό.

Αλεξάνδρα

Γουλάκη-Βουτυρά

Καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών του

ΑΠΘ Γενική Γραμματέας του Δ.Σ.

του Τελλογλείου Ιδρύματος

Η αρχή της υφαντικής χάνεται στο γύρισμα των αιώνων. Η χρήση του αργαλειού τεκμηριώνεται στους νεολιθικούς λιμναίους οικισμούς από τις “αγνύθες”, δηλαδή τα υφαντικά βάρη που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα ανασκαφικά τους ευρήματα.

Συνήθως ένα οριζόντιο κλαδί δέντρου λειτουργούσε σαν δοκάρι από το οποίο κρεμόταν το στημόνι με τα υφαντικά βάρη. Όταν τα μέρη αυτού του αργαλειού κατασκευάστηκαν από επεξεργασμένα ξύλινα δοκάρια και ο ο αργαλειός μεταφέρθηκε στο εσωτερικό του σπιτιού η ανθρωπότητα απέκτησε τον τύπο του όρθιου αργαλειού που επικράτησε έως και την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Ο οριζόντιος αργαλειός που χρησιμοποιείται και στις ημέρες μας είναι άγνωστο πότε ακριβώς εμφανίζεται. Η τελειοποιημένη σχεδόν μορφή του εμφανίζεται σε ευρωπαϊκά χαρακτικά σχέδια κατά τον 13ο αιώνα, αλλά θεωρείτε οτι στην Ανατολή χρησιμοποιήθηκε πολύ νωρίτερα. Απ’ την ανατολή άλλωστε πηγάζει όλη η παράδοση της υφαντικής τέχνης που ειναι στενά συνυφασμένη με την γυναικεία φύση.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η Εργάνη Αθηνά -μορφή της γνωστής θεάς της σοφίας- ήταν αυτή που δίδαξε την υφαντουργία στις γυναίκες. Και ήταν η ίδια που καταδίκασε την Αράχνη – κόρη του βασιλιά της Λυδίας, Ιδμώνα – να μεταμορφωθεί στο ομώνυμο έντομο και να υφαίνει αιώνια τον ιστό της όταν τόλμησε να την ανταγωνισθεί σαν υφάντρα. Μέχρι και την βιομηχανική επανάσταση η υφαντική τέχνη εξασκούνταν μόνο από τις γυναίκες. Αυτός ήταν και ο μοναδικός σχεδόν τρόπος για την προμήθεια του σπιτιού με οποιασδήποτε μορφής και χρήσης υφάσματα. Ιδιαίτερη μνεία στα υφαντά χαλιά και κιλίμια της Αρναίας, γίνεται από τον περιηγητή του 18ου αιώνα, Cousinery. Ο περιηγητής αναφέρει ότι μια από τις κύριες πηγές εισοδήματος της Λιαρίγκοβης προέρχονταν από την κατασκευή χαλιών, τα οποία πωλούνταν στην ευρύτερη περιοχή και στα μοναστήρια της. Στην Αρναία συναντάται μία εκτεταμένη σειρά σχεδίων από τα κλασικά γεωμετρικά όπως «η κρικέλα», «ο ψαλιδωτός ήλιος» και «της Μηνάδαινας» καθώς και όλες οι τεχνικές που καταγράφονται στην Μακεδονία και στην Θράκη, όπως τα «θηλωτά» και «με το νύχι».

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στα «καλλιγραφικά» χαλιά, της Αρναίας τα οποία χρησιμοποιούνται κυρίως ως πάντες για την διακόσμηση των τοίχων. Στα περισσότερα από αυτά η ημερομηνία κατασκευής τους, όπως και τα αρχικά της υφάντρας σώζονται υφασμένα σε κάποια άκρη ενώ τα σχέδια τους προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τα νεοαφιχθέντα στην Ελλάδα σχέδια μετρητών κεντημάτων σταυροβελονιάς που είναι και αυτά επηρεασμένα όπως και η θεματολογία της λαϊκής ζωγραφικής της εποχής, από τον νεοκλασικισμό.

Στα «καλλιγραφικά» χαλιά της Αρναίας βρίσκουμε θέματα εμπνευσμένα από το ιδεολογικό υπόβαθρο του νεοκλασικισμού, όπως «Το άρμα της Ηούς» και «Ο χορός των μουσών». Ακόμη περιλαμβάνονται ιστορικά θέματα από την νεότερη Ελλάδα όπως «Ο χορός του Ζαλόγγου», «Οι βασιλείς Γεώργιος Α’ και Όλγα» αλλά και θέματα από την καθημερινή ζωή όπως «Η βοσκοπούλα», «Ο σκύλος», «το Μοναστήρι», «Κορίτσι και κόκορας», «Ο μύλος», ο «κλώνος».

Η πρακτική μεταφοράς σχεδίων σταυροβελονιάς σε υφαντά εφαρμόζονταν μέχρι και το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα οπότε σταδιακά η υφαντική και τα προϊόντα της αντικαθίστανται από νέα υλικά και προϊόντα.

Η μεγάλη ποικιλία χρωμάτων που διέθετε στην υπηρεσία της η υφάντρα της Αρναίας προέρχονταν από την κληρονομημένη από παλιότερες γενιές γνώση των φυτικών βαφών. Όλες οι αποχρώσεις των μπλε χρωμάτων παράγονταν με την χρήση του «σούκου» -του νερού μέσα στο οποίο είχε πρωτοπλυθεί το μαλλί- με ανάμιξη λουλακιού. Ο χρόνος παραμονής του μαλλιού μέσα στο διάλυμα καθόριζε την απόχρωση. Τα πράσινα χρώματα από το βεραμάν έως το σκούρο κυπαρισσί προέκυπταν από τα φύλλα της συκιάς. Το μπεζ και το ανοιχτό καφέ προέρχονταν από την χρήση καλά στεγνωμένων φλουδιών καρυδιάς. Τα κίτρινα χρώματα τα έδινε η φλούδα του μέλιου, ενώ το κόκκινο προέρχονταν ρίζες του αλιζαριού το οποίο καλλιεργούνταν ειδικά για αυτό το λόγο. από τις

Η υφαντουργία υπήρξε για την Αρναία μέχρι και πρόσφατα μια από τις σημαντικότερες πηγές εισοδήματος. Η ζωή των ανθρώπων της υπήρξε στενά συνδεδεμένη με την υφαντική και η καλλιτεχνική αξία των προϊόντων τους κατέστησε την Αρναία γνωστή σε όλη την ευρύτερη περιοχή.

Αναστασία Π. Βαλαβανίδου,

Αρχιτέκτων / μουσειολόγος

Στο βιβλίο του Γάλλου Πρόξενου της Θεσσαλονίκης Κουζινερύ «Ένα ταξίδι στην Χαλκιδική στα 1793» όπως θα ακούσετε, χαρακτηριστικά αναφέρεται το εξής: «Η ευμάρεια μέσα στην οποία ζουν οι κάτοικοι της Λιαρίγκοβης, δεν προέρχεται μόνο από την καλλιέργεια των αγρών τους. Κατασκευάζουν τάπητες (κιλίμια), για τους οποίους χρησιμοποιούν το μαλλί του τόπου. Όλες σχεδόν οι οικογένειες ασχολούνται με την εργασία αυτή και τα προϊόντα της βιοτεχνίας αυτής έφθαναν και πουλιότανε ως την Ρωμυλία και κυρίως τα Μοναστήρια…».

Το 1887 ο Ν. Σχοινάς στις οδοιπορικές του σημειώσεις, αναφέρει μεταξύ των άλλων τα παρακάτω για τη Λιαρίγκοβη: «Οι μεν άντρες είναι αγωγιάτες, μελισσοτρόφοι, αμπελουργοί, κτηνοτρόφοι, οι δε γυναίκες ασχολούνται στην κατασκευή ωραίων ταπήτων εκ μαλλίου».

Μια φίλη μου Εθνολόγος, η Marie Elisabeth Handman, που πολλοί την ξέρουμε στην Αρναία, σε μια εργασία της που δημοσιεύθηκε το 1987 σε γαλλικό περιοδικό, αναφέρει κατά λέξη:

«… Όταν μιλάς για λαϊκή τέχνη στην Αρναία, πρέπει πάντα να αναφέρεις την υφαντική. Δραστηριότητα των γυναικών, εξασκούμενη μέσα σε όλες τις οικογένειες, όπου τη πρώτη θέση έχει ο αργαλειός, ένας και πολλές φορές περισσότεροι.

Καθώς ό,τι έφερναν οι άντρες ήταν συνήθως ανεπαρκές, οι γυναίκες ύφαιναν όχι μόνο για το σπίτι ή την προίκα της κόρης τους αλλά και για το εμπόριο. Και για μερικές οικογένειες η υφαντική ήταν η μόνη πηγή εσόδων».

Χαρίκλεια Δημητρακούδη

Καλλιτέχνης Υφάντρα Αρναία Χαλκιδικής

Yφαίναμε τα μεταξένια στρωσίδια και τα μεταξένια φορέματα, όπως μπορείτε να δείτε στην στην έκθεσή μας. Μάλιστα ήταν και το πρώτο έσοδο που εισέπραττε η οικογένεια από την αρχή του καλοκαιριού, «το μαξούλι» όπως το λέγαμε.

Πανάρχαια και πανανθρώπινη η υφαντική, είναι μια τέχνη δύσκολη και χρονοβόρα. Στις μέρες μου τη λαϊκή υφαντική, αποτελούσαν μια σειρά διαδοχικών διαφορετικών εργασιών. Άρχιζε το λούσιμο του μαλλιού στους λάκκους. Συνέχιζε με το λανάρισμα του μαλλιού με το συρμάτινο λανάρι φτιαγμένο από τον Αρνιώτη λαναρά. Το γνέσιμο με τα τσικρίκια και τη | ρόκα. Τελείωνε με το υφασμένο πανί απλό, πλουμισμένο και χρω ματιστό. Αναλογιστείτε όλα αυτά να γίνονται με τα φτωχά μέσα εκείνης της εποχής. Η ύφανση στον «καθούμενο» ξύλινο αργαλειό, είναι το τελευταίο μέρος και το δυσκολότερο αυτής μακριάς διαδικασίας. Αλλά για μας ήταν ανάγκη. Γιατί το υφαντό έντυνε τον Αρνιώτη «από τη γέννα ως τη γούρνα», κατά τη λαϊκή έκφραση. Εμείς όμως οι γυναίκες, με μεράκι και φαντασία το κάναμε και καλλιτέχνημα, για να διακοσμεί το σπίτι μας, για να ομορφαίνει τη σκληρή ζωή μας. Έτσι γίνονταν τα κιλίμια, οι πλαγκέτες, τα σανιδωτά, τα θυρωτά από μετάξι και οι περίφιμες καλλιτεχνικές μπάντες.

Τα υφαντά μας έπαιρναν ονόματα, που δήλωναν την τεχνική της κατασκευής, (με το νύχι ή θηλωτά την ύλη, το σχέδιο, το χρώμα (όπως χακί κ.λ.π.).

Χαρίκλεια Δημητρακούδη

Καλλιτέχνης Υφάντρα

Αρναία Χαλκιδικής